Angielskie słowotwórstwo – najważniejsze zasady

Znajomość zasad słowotwórstwa jest niezmiernie ważna i przyda się nam podczas wielu sytuacji komunikacyjnych. Wykorzystamy ją w trakcie rozmów. Znajomość wyrazów pochodnych jest też niezbędna podczas egzaminów i testów, ponieważ dzięki niej możemy wykazać się przed egzaminatorami wyższymi kompetencjami odnośnie do języka pisanego i mówionego. W poniższym artykule postaramy się przybliżyć najważniejsze zasady angielskie słowotwórstwa.

Co to jest słowotwórstwo (word formation)?

Słowotwórstwo, czyli word formation, to dział językoznawstwa, który bada i opisuje sposób powstawania nowych wyrazów. Przeważnie tworzy się je na podstawie wyrazów już istniejących. Przykładowo w języku polskim mamy słowo „kot”, z którego powstaje zmiękczenie „kotek” lub zgrubienie „kocisko”. Od wyrazu „aktor”, poprzez dodanie końcówki, powstaje feminatyw „aktorka”. Tworząc angielskie wyrazy pochodne, również należy bazować na przedrostkach (prefixes) i przyrostkach (suffixes). Dzięki nim tworzymy rzeczowniki, przymiotniki i czasowniki, a tym samym wzbogacamy nasze słownictwo.

Kiedy przydaje się angielskie słowotwórstwo?

Ucząc się języka obcego, należy położyć nacisk zarówno na słowa, jak i gramatykę. Dzięki temu będziemy wiedzieć, jak poprawnie konstruować zdania i kiedy jakich form używać. Słowotwórstwo to obszar językoznawstwa, którego poznawanie pozwala przyswajać zasady gramatyczne i poznawać nowe słowa. Mając świadomość, jak tworzy się nowe wyrazy, poznajemy kolejne ich grupy. Jeśli znamy rzeczownik „child” (dziecko), jesteśmy w stanie zrobić z niego przymiotnik „childish”, czyli dziecinny. Word formation daje ogromną szansę na wzbogacenie naszego słownictwa, dzięki czemu możemy tworzyć bardziej rozbudowane i precyzyjne komunikaty. Warto poznawać zasady słowotwórstwa angielskiego już na poziomie podstawowym, bo w ten sposób łatwiej i szybciej opanujemy większe ilości słów. Word formation to również dział angielskiego niezbędny podczas egzaminów (chociażby matury), szczególnie tych potwierdzających wyższy poziom języka, których zaliczenie może mieć znaczenie podczas rekrutacji na zagraniczne studia czy do pracy. Czas przejść do konkretów i poznać zasady słowotwórstwa w języku angielskim.

Słowotwórstwo angielskie – przedrostki (prefixes)

anti‑	anti‑nuclear – przeciwnuklearny
	antimatter – antymateria
	anti‑terrorist – antyterrorystyczny
	anti‑vaxer – antyszczepionkowiec
	antivirus – przeciwwirusowy

auto‑	autobiography – autobiografia
	autosuggestion – autosugestia
	autopilot – autopilot
	automatically – automatycznie
	autocrat – autokrata

bi‑	biannual – coś, co odbywa się dwa razy w roku
	bicycle – rower
	bifocals – dwuogniskowe
	bivalve – małż
	bisect – przepoławiać

co‑	coexistence – współistnienie
	co‑worker – współpracownik
	cooperate – współpracować
	co‑writer – współautor
	co‑exist – współistnieć

ex‑	ex‑husband – były mąż
	ex‑football player – były gracz
	exhale – wydychać
	expel – usunąć
	ex‑convict – skazany

inter‑	international – międzynarodowy
	intercom – interkom
	intercity – międzymiastowy
	interior – wnętrze
	interface – interfejs

mini‑	minibus – minibus
	miniseries – miniseria (określenie na przykład dla seriali lub komiksów, które nie mają przyjętych z góry ilości tomów/odcinków)
	miniskirt – minispódniczka
	minimize – zminimalizować
	miniature – miniaturowy

mis‑	mislead – wprowadzić w błąd
	misread – błędnie odczytany
	misfire – niewypał
	mismatch – niedopasowanie
	misplace – zapodziać/zgubić

mono‑	monoculture – monokultura
	monolingual – jednojęzyczny
	monorail – jednoszynowy
	monotone – monotonia
	monochrome – monochromia

multi‑	multinational – wielonarodowy
	multitask – wielozadaniowy
	multimillionaire – multimilioner
	multiplayer – wieloosobowy
	multiply – zwielokrotniać

out‑	outnumber – przewyższać liczebnie
	outplay – ograć kogoś (na przykład w piłkę nożną)
	outgrow – wyrastać
	outrun – wyprzedać
	outline – zarys, obrys

over‑	overpaid – przedpłacony
	overweight – nadwaga
	overjoyed – uszczęśliwiony
	overtime – nadgodziny
	overdue – zaległy

post‑	post‑war – powojenny
	postseason – posezonowy
	postnatal – pourodzeniowy
	postscript – dopisek, przypisek

pre‑	preview – zapowiedź
	preheat – podgrzać
	prenatal – prenatalny
	prefix – prefiks
	prevent – zapobiegać

pro‑	proactive – proaktywnie
	prodemocrative – prodemokratyczny
	produce – produkować
	proceed – przystępować
	property – własność

re‑	remarry – ponownie wyjść za mąż
	refund – zwrot (np. za zakupy)
	recreate – odtwarzać
	react – reagować
	reduce – redukować

semi‑	semi‑final – półfinały
	semiannual – półroczny
	semi‑pro – półprofesjonalny

sub‑	subway – metro
	sub‑zero – poniżej zera
	subheading – podtytuł
	subtopic – podtemat

super‑	superhuman – nadludzki
	superhero – superbohater
	superstar – gwiazda filmowa / telewizyjna
	supermarket – supermarket

trans‑	transatlantic – transatlantycki
	transplant – przeszczep
	transmission – transmisja/przenoszenie
	transition – przemiana
	transform – przekształcać

under‑	undercooked – niedogotowany
	underestimate – niedocenienie
	underuse – wykorzystanie
	underline – podkreślić
	underwater – podwodny

W przypadku przedrostków warto wspomnieć o tych, po których dodaniu wyraz podstawowy zmieni zabarwienie na negatywne. Oto przykłady:

un‑	unhappy – nieszczęśliwy
	unnecessary – niepotrzebny
	unwanted – niechciany
	untidy – nieporządny
	unfinished – niedokończony

in‑	independent – niepodległy
	invaluable – nieoceniony
	invisible – niewidzialny
	incomplete – niekompletny

il‑	illegal – nielegalny
	illogical – nielogiczny
	illegitimate – nieprawidłowy
	illiterate – niepiśmienny (analfabeta)
	illegible – nieczytelny

im‑	imbalance – zachwiany
	immature – niedojrzały
	impossible – niemożliwy
	imperfect – niedoskonały
	immeasurable – niezmierny

ir‑	irregular – nieregularny
	irresponsible – nieodpowiedzialny
	irrational – irracjonalny
	irrelevant – nieistotny
	irreplaceable – niezastąpiony

dis‑	dishonest – nieszczery
	discomfort – niekomfortowy
	disagreement – nie zgadzający się
	disloyal – nielojalny
	disrespect – bez szacunku

non‑	non‑violent – pokojowy
	non‑alcoholic – bezalkoholowy
	non‑stop – ciągle
	non‑toxic – nietoksyczny
	nonsense – bezsensowny

de‑	defrost – odmrażać
	depopulation – depopulacja
	decentralized – zdecentralizowany
	debug – usuwanie błędów
	decode – przepisanie kodu

Przyrostki (suffixes) w angielskim słowotwórstwie – przykłady wyrazów

Chcąc utworzyć rzeczownik, można posłużyć się poniższymi przyrostkami:

czasownik + końcówka ‑ion	inform (informować) – information (informacja)
czasownik + końcówka ‑ment	pay (płacić) – payment (wypłata)
czasownik + końcówka ‑ance	perform (wykonywać) – performance (wydajność)
czasownik + końcówka ‑ence	prefer (woleć) – preference (pierwszeństwo)
czasownik + końcówka ‑ing	feel (czuć) – feeling (uczucie)
czasownik + końcówka ‑ee	employ (zatrudniać) – employee (pracownik)
przymiotnik + końcówka ‑ness	sad (smutny) – sadness (smutek)
przymiotnik + końcówka ‑ty	royal (królewski) – royalty (rodzina królewska)
przymiotnik + końcówka ‑ity	national (krajowy) – nationality (narodowość)
przymiotnik + końcówka ‑ant (powstają rzeczowniki zakończone na ‑ance)	distant (odległy) – distance (dystans)
przymiotnik + końcówka ‑ent (powstają rzeczowniki zakończone na ‑ence)	absent (nieobecny) – absence (nieobecność)
rzeczownik + końcówka ‑an	republic (republika) – republican (republikanin)
rzeczownik + końcówka ‑ian	history (historia) – historian (historyczny)
czasownik lub rzeczownik + końcówka ‑er	smoke (dym) – smoker (palacz)
czasownik lub rzeczownik + końcówka ‑or	direct (bezpośrednio) – director (reżyser)
czasownik lub rzeczownik, lub przymiotnik + końcówka ‑ist	tour (podróż) – tourist (turysta)

Przykłady czasowników pochodzących od przymiotników:

przymiotnik + końcówka ‑ize	popular – popularize
przymiotnik + końcówka ‑en	bright – brighten

Z kolei przymiotniki można stworzyć za pomocą następujących przyrostków:

rzeczownik + końcówka ‑al	nature – natural
rzeczownik + końcówka ‑ic	hero – heroic
rzeczownik + końcówka ‑ful	care – careful
rzeczownik + końcówka ‑less	hope – hopeless
rzeczownik + końcówka ‑ous	fame – famous
rzeczownik + końcówka ‑y	salt – salty
rzeczownik + końcówka ly	friend – friendly
czasownik + końcówka ‑ive	act – active
czasownik + końcówka ‑ing	amuse – amusing
czasownik + końcówka ‑ed	surprise – surprised
czasownik + końcówka ‑able	accept – acceptable
czasownik + końcówka ‑ible	defence – defensible

Jeśli zaś chodzi o przysłówki, to wystarczy do przymiotnika dołożyć końcówkę ‑ly:

przymiotnik + końcówka ‑ly	silent (cicho) – silently (cichy)
	friend (przyjaciel) – friendly (przyjacielski)
	wise (mądry) – wisely (mądrze)
	weak (słaby) – weakly (słabo)
Jednakże pojawiają się tutaj wyjątki
	shy (nieśmiały) – shyly (nieśmiało)
	sly (chytry) – slyly (figlarnie)
W przypadku gdy przymiotnik kończy się na ‑le, to przysłówek tworzymy zmieniając ‑le, na ‑ly:
	impossible (niemożliwe) – impossibly (niemożliwie)
	fashionable (modnie) – fashionably (modny)
W przypadku gdy przymiotnik kończy się na ‑ic, to przysłówek tworzymy zmieniając ‑ic, na ‑ically:
	tragic (tragiczny) – tragically – (tragicznie)
	magic (magiczny) – magically (magicznie)

Słowotwórstwo w języku angielskim – konwersje wyrazów (word conversion)

Konwersje wyrazów, czyli word conversion, to proces słowotwórczy polegający na przekształceniu jednej części mowy w inną. Jego przebieg można zobrazować na przykładzie wyrazu „e‑mail”. Jeśli dodamy do niego przedimek „an”, to mamy do czynienia z rzeczownikiem, a jeśli „to” to z czasownikiem. Najczęściej stosowaną konwersją jest zamiana rzeczownika na czasownik:

Rzeczownik	Czasownik
text – wiadomość SMS	to text – wysyłać SMSa
e‑mail – e‑mail	to e‑mail – wysyłać maila
fool – głupek	to fool – oszukiwać
Google – (nazwa własna)	to google – guglować
host – gospodarz	to host – być gospodarzem
microwave – mikrofalówka	to microwave – podgrzać w mikrofalówce
name – imię	to name – nazywać
salt – sól	to salt – solić
shape – kształt	to shape – kształtować
ship – statek	to ship – wysyłać
vacation – wakacje	to vacation – spędzać wakacje
access – dostęp	to access – zdobywać dostęp
nail – gwóźdź	to nail – wbijać gwóźdź
pocket – kieszeń	to pocket – włożyć do kieszeni
bottle – butelka	to bottle – butelkować
butter – masło	to butter – smarować masłem

A tak wyglądają przykładowe frazy w zdaniach:

She microwaved (czasownik) her lunch. – Ona podgrzała w mikrofalówce swój lunch (chodzi proces podgrzania mikrofalami).
She heated her lunch in the microwave (rzeczownik). – Ona podgrzała swój lunch w mikrofalówce (chodzi o użycie kuchenki mikrofalowej).

Konwersja rzeczownika na czasownik:

Czasownik	Rzeczownik
to alert – alarmować	alert – alarm
to attack – atakować	attack – atak
to call – dzwonić	call – rozmowa telefoniczna
to command – wydawać rozkaz	command – polecenie
to cry – płakać	cry – płacz
to download – pobierać	download – plik do pobrania
to experience – doświadczać	experience – doświadczenie
to fear – bać się	fear – strach
to feel – czuć	feel – odczuwanie
to find – znajdować	find – znalezisko
to hope – mieć nadzieję	hope – nadzieja
to laugh – śmiać się	laugh – śmiech
to report – składać sprawozdanie	report – sprawozdanie
to run – biegać	run – bieg
to sleep – spać	sleep – sen
to spy – szpiegować	spy – szpieg
to start – zacząć	start – start
to visit – odwiedzać	visit – wizyta
to wait – czekać	wait – oczekiwanie

Wyrazy złożone w języku angielskim (compounds words)

Wyrazy złożone występują wtedy, gdy dwa lub więcej słów łączy się, tworząc nowe, pojedyncze słowo lub frazę, która działa jak pojedyncze słowo. W gramatyce istnieją trzy różne typy słów złożonych: otwarte słowa złożone ze spacjami między wyrazami (ice cream – lody), zamknięte słowa złożone bez spacji (firefighter – strażak) i wyrazy złożone z łącznikami (up-to-date). Słowa złożone mają swoje własne, odrębne znaczenia, różniące się od znaczeń słów, z których się składają.

Ponieważ compound words powstają z połączeń różnych części mowy warto pokazać jakie konstrukcje mogą one przyjmować. Najczęściej, główne znaczenie niesie ze sobą drugie słowo, a pierwsze je określa. Poniżej znajduje się kilka przykładów.

Konstrukcja – połączenie	Przykład
przymiotnik + przymiotnik	golden brown – złotobrązowy,
przymiotnik + rzeczownik	blackboard – tablica
przymiotnik + czasownik	public speaking – publiczne przemówienie
rzeczownik + rzeczownik	toolbox – pudełko na narzędzia
rzeczownik + przyimek	drive in – wjechać
rzeczownik + czasownik	snowfall – opady śniegu
przyimek + rzeczownik	offspring – potomstwo
przyimek + czasownik	outpost – placówka
czasownik + rzeczownik	washing machine – pralka
czasownik + przyimek	takeout – jedzenie na wynos

Warto też dodać, jak tworzy się liczbę mnogą dla wyrazów złożonych. Możemy mówić o trzech zasadach:

w rzeczownikach złożonych zapisywanych z myślnikiem oraz osobno końcówka -s dodawana jest do rzeczownika, na przykład: mothers-in-law
rzeczowniki złożone w formie zamkniętej przyjmują -s na końcu słowa, na przykład: incomes
w otwartych rzeczownikach złożonych liczba mnoga powstaje tak samo, jak w rzeczowników zwykłych. Dlatego też dodajemy -s do ostatniego słowa. na przykład: hot dogs

Jak opanować słowotwórstwo w języku angielskim? – porady

Przede wszystkim należy ćwiczyć i uczyć się nowych słówek, rozkładając je na elementy pierwsze. Warto też spróbować w drugą stronę, czyli tworzyć nowe wyrazy składając je z już istniejących. Możemy także po prostu uczyć się wyrazów złożonych i ich znaczenia, następnie używać ich w zdaniach. Pomocna będzie konwersacja, szczególnie z osobą, która bardzo dobrze zna język, na przykład z native speakerem online. Pomoże nam on zrozumieć poszczególne wyrazy i podpowie, jak użyć ich w zdaniu.

Angielskie słowotwórstwo – podsumowanie

Słowotwórstwo jest naprawdę ciekawą częścią każdego języka. Pozwala nam na pewne zabawy językowe, a co najważniejsze pomaga w jego nauce. Warto więc poświęcić trochę czasu i zapoznać się z zasadami, które będą nam niezbędne do nauki języka.

Autor tekstu: Leah Morawiec, Amerykanka, native speaker z 15-letnim doświadczeniem, właścicielka TalkBack.