Mowa zależna w języku angielskim (reported speech)

Życie to nie książka, więc nie zawsze możemy rozpisać wszystko w dialogach. Czasem musimy zdać relację z tego, co ktoś powiedział – wtedy z pomocą przychodzi nam mowa zależna (reported speech lub indirect speech). Tęskniliście za mnogością czasów i konstrukcji? My też! Do dzieła.

Mowa zależna, a mowa niezależna – wprowadzenie

Jak wspomnieliśmy we wstępie, mowa zależna w języku angielskim służy nam do opisania tego, co ktoś powiedział – zdania “raportu” z wypowiedzi. W kontraście do niej mamy mowę niezależną, czyli cytat wprost. W prawdziwym życiu jednak, zwłaszcza w mowie, niezbyt odpowiednim jest posługiwanie się cytatami. Czasem, dla wygody i naturalności, powiemy po prostu co ktoś… powiedział. Sprawdźmy to na przykładach:

• ‘I can’t do that,’ said James. → “Nie mogę tego zrobić”, powiedział James.
• James said he couldn’t do that → James powiedział, że nie mógł tego zrobić

Pierwsze zdanie to przykład mowy niezależnej – czyli dosłownie, dokładnie przekazujemy słowa Jamesa. Drugie zaś to już mowa zależna, dzięki której przekazujemy, co James powiedział, ale nie używając jego słów.

Mowa zależna – konstrukcja

Choć reported speech wydaja się prosta, to mowa zależna w swojej konstrukcji zawiera kilka sztuczek, które odróżniają ją od “klasyki”. Najpierw je wymienimy i pokażemy na przykładach, a za chwilę omówimy każdy element szerzej.

Ogólna formuła zdania w mowie zależnej to:

podmiot + czasownik wprowadzający (reporting verb) +
opcjonalne that + reszta zdania.

Podmiotem będzie tu osoba, która wypowiedziała oryginalne zdanie. Czasownik wprowadzający w zdaniu w części powyżej to said, więcej przykładów i objaśnienie za moment. Natomiast owa “reszta zdania” potrafi przyprawić niejednego ucznia o ból brzucha, więc zajmiemy się nią najpierw, bo występuje w niej zjawisko następstwa czasów.

Następstwo czasów w mowie zależnej – tabelka

Ogólnie rzecz ujmując, mowę zależną możemy zastosować dwojako, a to, który wariant wykorzystamy, zależy od czasu, w jakim występuje oryginalne zdanie (czyli pierwsze w przykładzie powyżej – to, gdzie cytujemy kogoś dokładnie).

Jeśli przy cytacie stoi czasownik opisujący sposób mówienia w czasie teraźniejszym (zwykle będzie to Present Simple), to resztę zdania zostawiamy w takim samym czasie, w jakim ją zastaliśmy. Zróbmy mały remiks poprzedniego przykładu:

• “I can’t do that,” says James.
• James says (that) he can’t do that.

W tym przykładzie de facto relacjonujemy na bieżąco to, co ktoś powiedział. Wyobraźmy sobie wtedy sytuację, w której rozmawiamy z kimś przez telefon, a osobie stojącej obok chcemy przekazać, co powiedział nasz rozmówca. W podobny sposób możemy użyć również Present Continuous, choć nie użyjemy go raczej w reported speech. W takim wypadku w słuchawce słyszymy Jamesa, który mówi “I can’t do that”, więc osobie stojącej obok możemy zrelacjonować:

• James is saying (that) he can’t do that.

Jednak, jak to ma miejsce w przypadku Present Continuous, relacja i wypowiedziane zdanie muszą nastąpić zaraz po sobie.

Tyle z rzeczy prostych. Teraz wyobraźmy sobie, że rozmawialiśmy z Jamesem wczoraj, a dzisiaj ktoś nas pyta o to, co ustaliliśmy. Nie użyjemy do relacji mowy niezależnej, bo to nie książka – musimy sięgnąć po mowę zależną. Ale jeśli James powiedział “I can’t do that” wczoraj, no to musimy użyć czasownika said, czyli Past Simple. I tu już mamy małą komplikację.

Jeśli czasownik wprowadzający jest w czasie przeszłym, to i raportowaną wypowiedź musimy “cofnąć” o jeden czas do tyłu. Uwaga! Nie myślmy tu o kolejności, w jakiej uczymy się czasów! Najprostszy schemat, żeby zapamiętać następstwo czasów wygląda tak:

Present → Past → Perfect

Ale to nie wszystko i nie jest to zbyt dokładne, bo co z czasami erfect, a mamy jeszcze czasy przyszłe, a nawet tryby warunkowe, które muszą zmienić formy w mowie zależnej. Dla wygody i przejrzystości, rozpiszmy to w tabelce:

Jak widać, nie taki diabeł straszny, jak go malują. Właściwie w mowie zależnej interesują nas tylko formy przeszłe (z których większość omówiliśmy w naszym artykule o najważniejszych czasach w języku angielskim) oraz budowa konstrukcji z would, która jest bardzo prosta, no i do tego jeden conditional, o którym również napisaliśmy już w artykule o trybach warunkowych. Weźmy na warsztat prosty przykład i przeróbmy go krok po kroku na reported speech:

Present Simple

• “I am sick,” said James.
• James said (that) he was sick.

Present Continuous

• “I am walking home,” said James.
• James said (that) he was walking home.

Present Perfect

• “I have been a bartender for a year,” said James.
• James said (that) he had been a bartender for a year.

Present Perfect Continuous

• “I have been studying for an hour,” said James.
• James said (that) he had been studying for an hour.

Past Simple

• “I opened the letter,” said James.
• James said (that) he had opened the letter.

Past Continuous

• “I was eating dinner,” said James.
• James said (that) he had been eating dinner.

Past Perfect – UWAGA, nie zmieniamy czasu!

• “I had done it earlier,” said James.
• James said (that) he had done it before.

Past Perfect Continuous – UWAGA, tu też nie!

• “I had been working there in 2004,” said James.
• James said (that) he had been working there in 2004.

Future Simple

• “I will come at 8,” said James.
• James said (that) he would come at 8.

Future Continuous

• “I will be working on it,” said James.
• James said (that) he would be working on it.

Future Perfect

• “I will have finished by Monday,” said James.
• James said (that) he would have finished by Monday.

Future Perfect Continuous

• “By April, I will have been living in Spain for a year,” said James.
• James said by April (that) he would have been living in Spain for a year.

Conditionale to już sprawa prosta, więc jeśli chcecie sobie przypomnieć budowę, zajrzyjcie do wspomnianego wcześniej artykułu – podmiana pierwszego na drugi to cała filozofia.

→ Wpis, który może Cię zainteresować: Wish – konstrukcja i zastosowanie

Czasowniki modalne w mowie zależne, a następstwo czasów

Czasowniki modalne to dodatkowa kategoria, na którą musimy zwrócić uwagę przy następstwie czasów. Jeden podstępnie już wam pokazaliśmy:

• Can → could

A teraz spójrzmy szybko na jeszcze kilka innych:

• May → could, might
• Must → had to
• Shall → should

Jest też kilka, które nie zmieniają swojej formy i pozostają takie, jakimi je zastaliśmy:

• Might
• Ought to
• Should
• Had better
• Used to
• Would
• Should
• Mustn’t (pamiętajmy, że mustn’t oznacza “nie wolno”, nie możemy więc zmienić go na didn’t have to, które oznaczałoby “nie musiał/a”)

Zdania pytające i przeczące w mowie zależnej

To będzie krótka piłka. Jeśli zdanie oryginalne było pytaniem, w mowie zależnej wyrażamy je zdaniem twierdzącym, zaś sam fakt zadania pytania wyrażamy czasownikiem wprowadzającym, takim jak ask:

• “Can I borrow your car?” asked Jenny.
• Jenny asked if she could borrow my car.
  ALBO
• Jenny asked to borrow my car.

Pierwszy przykład to dokładne przełożenie oryginału – “Jenny zapytała, czy może pożyczyć moje auto”. Drugie zdanie, choć sens niejako jest zachowany, wyraża coś bliżej “Jenny poprosiła o pożyczenie mojego auta”. To, której wersji użyjemy, zależy głównie od tego, jak zinterpretujemy czasownik ask. Ważne jest to, że w pytaniach opcjonalne that musimy zastąpić już mniej opcjonalnym if.

Jeśli pytanie w cytacie zaczyna się od why, who, when, where, what, wtedy stawiamy te wh-words zaraz po ask z pominięciem if/whether:

• Jeremy asked why we were late.
• Claudia asked when she should go on stage.
• Amelia asked where the car was.

Przeczenia zaś… cóż, ciężko powiedzieć, żeby w reported speech przeczenia były bardzo ważne lub bardzo skomplikowane. Mowa zależna w języku angielski daje nam dwie opcje: albo mówimy, że ktoś czegoś nie powiedział, albo relacjonujemy czyjeś przeczenie. Załóżmy zatem, że chcemy powiedzieć że Jenny nie prosiła o pożyczenie auta – wówczas przed czasownikiem wprowadzającym dodamy standardowe przeczenie dla odpowiedniego czasu:

• Jenny didn’t ask if she could borrow my car.
• Jenny didn’t ask to borrow my car.

Jeśli zaś Jenny powiedziała:

• “I can’t borrow your car,” said Jenny.

Wtedy przeczenie dodajemy w relacji:

• Jenny said she couldn’t borrow my car.

Tutaj możecie dodatkowo przeczytać o różnicach pomiędzy borrow vs lend.

Reporting verbs w reported speech

Nie mieliście wrażenia, że James, mimo że ewidentnie miał, ma i będzie miał dużo na głowie, jest dość monotonny? Ciągle tylko said i said… Zrobiliśmy to celowo, żeby teraz móc ten temat rozwinąć. Otwórzcie dowolną anglojęzyczną książkę (powieść, najlepiej, żeby były dialogi) i przejrzyjcie zapisy rozmów. Znajdziecie tam wiele czasowników, które opisują to, w jaki sposób i w jakim celu ktoś coś powiedział, czyli tam, gdzie my umieściliśmy said w przykładach. Ten czasownik, nadający dynamizmu wypowiedzi, może nam posłużyć jako czasownik wprowadzający, czyli reporting verb. Oto kilka popularnych przykładów, z którymi możemy się spotkać w reported speech:

• Say – mówić
• Tell (somebody) – mówić (komuś)
• Ask – pytać, prosić
• Beg – błagać
• Shout – krzyczeć
• Yell – wrzeszczeć
• Mumble – mamrotać
• Complain – skarżyć się
• Suggest – sugerować
• Accuse (somebody of something) – oskarżyć (kogoś o coś)
• Point out – wskazać
• Scoff – prychać
• Complain – narzekać
• Warn – ostrzegać
• Apologise (for) – przepraszać (za)

Przykłady można mnożyć w nieskończoność – zachęcamy was do zwrócenia uwagi na te niepozorne czasowniki, które nadają kolorytu dialogom i scenom w książkach i opowiadaniach.

Wczorajsze wczoraj to już nie wczoraj w mowie zależnej

Jeszcze jedna ważna rzecz lubi się zmieniać w przypadku mowy zależnej. No, dwie rzeczy, ale w jednej rodzinie. Są to przysłówki (adverbs) określające czas i miejsce. Kiedy i dlaczego ulegają zmianie? Wyjaśnienie jest bardzo proste.

Wróćmy do Jamesa (skoro już jest gwiazdą tego artykułu, niech pracuje na swoje utrzymanie). Załóżmy, że tydzień temu z nim rozmawialiśmy i James wygłosił takie zdanie:

• I cleaned my windows yesterday.

Dziś, tydzień po tamtej rozmowie, spotykamy się z kimś, komu bardzo leży na sercu czystość okien Jamesa, chce więc wiedzieć, czy ostatnio być może James podjął kroki zmierzające ku ich czystości. Pamiętamy, że tydzień temu pochwalił nam się, że umył okna, możemy więc zdać raport:

• James said (that) he had cleaned his windows…

No właśnie, i co teraz? Mamy reporting verb w formie said, zrobiliśmy następstwo past simple na past perfect i wszystko gra i buczy do tego momentu, ale nie możemy przecież powiedzieć yesterday, bo James nie umył tych okien wczoraj, tylko tydzień temu.

Bez obaw – z tego kłopotu możemy wyjść, na szczęście, na kilka sposobów, musimy tylko zastąpić przysłówek znaczący “wczoraj” na inny. Oto kilka przykładów, jak możemy go zastąpić na końcu tego zdania:

• Last week – w zeszłym tygodniu
• The day before (we spoke) – dzień przed tym, jak rozmawialiśmy
• A week ago – tydzień temu
• The other day – kiedyś, wcześniej

Ten sam problem dotyka wszystkich względnych określeń czasu, czyli takich, które mierzymy od momentu w którym zdanie zostało powiedziane. Tomorrow, today, yesterday, a week ago, next month – to tylko kilka przykładów. Ważne jest to, że jako określenia czasu miały sens danego dnia, w danym momencie, ale tydzień, miesiąc później będą znaczyć coś innego. Oto kilka dodatkowych przykładów takich zmian:

• Today → that day
• Tomorrow → the next/following day
• Yesterday → the previous day, the day before
• Last week/month/year → the week/month/year before
• Next week/month/year → the following week/month/year
• Now → then
• Tonight → that night
• A week/month/year ago → a week/month/year before

Podobna sytuacja spotyka przysłówki określające miejsce lub służące na wskazywanie czegoś konkretnego. Wypowiedziane wczoraj “tutaj” nie musi być tym samym “tutaj” kiedy relacjonujemy rozmowę, dlatego je również musimy niekiedy zmienić:

• Here → there
• This → that
• These → those

Oczywiście, powyższe reguły, tak jak samo następstwo czasów, są bardzo względne. Jeśli o 10:00 James powiedział, że wczoraj umył okna, a o 14:00 tego samego dnia relacjonujemy ten fakt, możemy pozostać przy yesterday. Jeśli przysłówek czasu lub określenie miejsca wciąż są aktualne i zgodne z prawdą, nie musimy ich wymieniać.

Mowa zależna (reported speech) w angielskim – podsumowanie

Mowa zależna (reported speech) w angielskim to trochę podstępna z początku, ale w sumie prosta do opanowania, konstrukcja. Wystarczy spojrzeć na kilka kluczowych elementów (czas czasownika wprowadzającego, aktualność przytaczanego zdania, intencję z jaką zostało wypowiedziane) i stworzenie zdania w mowie zależnej nie będzie trudne.

Zastosowanie mowy zależnej

Mowę zależną stosujemy wtedy, kiedy relacjonujemy czyjąś wypowiedź, ale nie przytaczamy jej dosłownie w formie cytatu (to byłaby mowa niezależna).

Konstrukcja reported speech

Mowa zależna w języku angielskim składa się z frazy wprowadzającej (zawierającej reporting verb), np. Jane said, Chris begged, Mary yelled. Następnie relacjonujemy cudzą wypowiedź, stosując następstwo czasów tam, gdzie to konieczne.

Następstwo czasów w mowie zależnej

Jeśli relacjonowane zdanie zostało wypowiedziane w przeszłości, wprowadzamy je czasownikiem wprowadzającym w Past Simple, zaś w samym zdaniu zmieniamy czas o jeden wstecz. Jeśli relacjonowane zdanie wciąż jest aktualne (np. zostało wypowiedziane niedawno, przed chwilą, albo dotyczy prawd uniwersalnych), nie musimy zmieniać czasu.

Pytania i przeczenia w mowie zależnej

W kwestii przeczeń opcje są dwie. Jeśli chcemy przekazać, że ktoś czegoś nie powiedział, dodajemy przeczenie z czasownikiem posiłkowym (w odpowiednim czasie) do frazy wprowadzającej. Jeśli chcemy przekazać, że ktoś wypowiedział przeczenie, wprowadzamy zdanie normalnie, a przeczenie przekazujemy w drugiej części mowy zależnej. Pytania w mowie niezależnej zmieniają się na zdania twierdzące w mowie zależnej, a samą wypowiedź wprowadzamy wyrażeniami takimi jak ask if/whether, question.

Przykłady zdań w mowie zależnej

• James told them (that) he was sick.
• Andy promised (that) he was walking home.
• Norah yelled (that) she had been studying for an hour.
• She said (that) she would be working on it.
• He said that he had been working there in 2004.

Zmiany określników czasu i miejsca w reported speech

Jeśli określenie czasu lub miejsca w oryginalnej wypowiedzi zdążyło się zdezaktualizować, musimy zamienić je na inne – na przykład tomorrow zamienimy na the next/following day. Jeśli natomiast to określenie wciąż jest aktualne, nie musimy go zmieniać.

W ramach prostych ćwiczeń, dobrze jest próbować samemu w głowie przekładać sobie dialogi z książek, seriali, filmów czy z życia na mowę zależną – wtedy wejdzie wam to w nawyk raz dwa. Oczywiście możecie też poćwiczyć mowę zależną w czasie angielskiego online z native speakerem.

Autor tekstu: Leah Morawiec, Amerykanka, native speaker z 15-letnim doświadczeniem, właścicielka TalkBack.